Tesisatında Kullanılan; Açma-Kapama, Ölçme ve Basınç Kontrol Cihazları

Gaz Muslukları

Gaz musluğu, gaz tesisatında kapama ve bağlı bulundukları cihazların gaz kullanımını kontrol etmek için kullanılır.Uçlarına hortum geçiş parçası konulur.İç yapısı küresel musluk biçimlidir. Bu musluklarla gaz açılır-kapatılır, fakat gaz ayarı yapılmaz.

Gaz Vanaları

Herhangi bir küresel vananın bina içi gaz tesisatında kullanımı sızdırmazlık açısından son derece önemlidir. Bunun için özel sızdırmazlık elemanına haiz küresel vanalar gereklidir. Doğal gaz tesisatında kullanılacak vanaların TS EN 331, TS 9809 kapsamında olması ve kalite belgesine sahip olmaları gerekmektedir.

Bu vanaların özellikleri şunlardır :

• Küresel yüzeyleri uzun ömür temin gayesiyle parlatılmıştır, normal küresel vanalarda bu işlem yapılmamaktadır.
• Küresel vanalarda normalde çalışma basıncına  göre test yapılmaktadır. Doğalgaz tesisatında kullanılacak küresel vanalarda ise hem çalışma basıncına göre, hem de düşük basınçta % 100 sızdırmazlık testi yapılmaktadır.
• Doğal gaz tesisatında kullanılacak küresel vanalarda 100 defa açma kapama yapılmaktadır.
• Doğal gaz tesisatında kullanılacak küresel vanalarda daha gelişmiş teflon özel contalar kullanılmaktadır.

50 mm’den büyük ana gaz kesme vanaları flanşlı ve tam geçişli küresel vana olmalıdır. Cihaz giriş vanaları ise PN1 sınıfı vana olabilir.

Basınç Kontrol Cihazları (Regülatörler)

Gaz teslim noktası ile gaz yakan cihazlar arasında bulunan boru hattındaki mevcut basıncın, gaz yakma basıncından yüksek olduğu durumlarda düzenli bir gaz kullanımını sağlamada kullanılan basınç ayarlayıcı cihazlardır. Binaya giren giriş gaz basınc ının çok değişkenlik göstermesi hallerinde bile regülatörün çıkıştaki basıncı hep aynı ayarda kalmakta, değişmemektedir. Regülatörler genellikle servis kutusu içerisinde, domestik hat olarak bina girişlerinde ve sayaçlarla birlikte sayaç kutusu içine veya yakınına monte edilmektedir. Regülatörler eğer bina dışında ise en uygun şekilde hasar ve tehlikeden korunmalıdır. Bina tesisatlarında en çok kullanılan regülatörler yüksek basınçta gelen gaz basıncını (1 veya 4 bar) kullanım basıncı olan 300 veya 21 mbar’a düşürmeye yarayan cihazlardır.

Filtreler

Gaz borularından gelebilecek toz vb. pisliklerin hassas kontrol vanalarına zarar vermemeleri için hattın başında kullanılır. Filtre üniteleri doğal gaz içindeki sıvıları ve 5 mikrona kadar olan katı-partikülleri ayırmak için konmuşlardır. Filtreler kovan içinde yıkanabilir sentetik, üç kat malzemeden yapılır.

Gaz tüketim sayaçları gaz işletmesi veya yetki verdiği firmalar tarafından monte edilmelidir. Gaz tüketimini m[1] [2]/h olarak ölçerler. Elektronik kartlı ve mekanik numaratörlü tipleri vardır. Konutlarda, kazan dairelerinde ve sanayide kullanılan değişik tip ve kapasitelerde imalatları yapılmaktadır.

Körüklü sayaçlar 2,5’den m3/h 160 m3/h kapasiteler arası , rotary ve türbinli sayaçlar ise 40 m3/h - 25.000 m3/h kapasiteler arası üretilmektedir.

Genellikle 40 m3/h’e kadar körüklü sayaçlar, bu kapasitenin üstünde ise rotary veya türbinli sayaçlar kullanılmaktadır.

Sayaç bağlantılarında sayacı karşınıza aldığınızda gaz girişi daima soldan, çıkışı sağdan olmalıdır.

Doğal Gaz Sayaç Montajında Dikkat Edilecek Hususlar

• Rakorlu bağlantısı olan sayaç bağlantılarında ön gerilme oluşturmayacak ve değişik tip sayaçların kullanımına imkân sağlayabilecek şekilde TS 10878 normuna uygun metalden esnek bağlantı elemanı kullanılmalıdır.
• Sayaç ve bağlantı boruları, duman bacaları üzerine yerleştirilmemelidir.
• Sayaçlar duvar ile sayaç arasında en az 2 cm kalacak şekilde bir konsolla duvara yerleştirilmelidir.
• Sayaçlar ilgili görevlilerin kolayca girip muayene edebilecekleri ve göstergeleri kolayca okuyabilecekleri, ayrıca görevlilerin gazı rahatça kesip açabilecekleri şekilde; aydınlık, havalandırılabilen, rutubetsiz ve donmaya karşı korunan çok sıcak olmayan (en çok 35 C) yerlere yerleştirilmelidir. Sayaçlar, yanıcı ve patlayıcı maddelerin bulunduğu yerlere yerleştirilemez.
• Sayaç vanalarının ve numaratörlerinin yerden yükseklikleri bina içi ve dışında 180- 220 cm. aralığında olmalıdır.

Metalik Manometreler

Metalik manometreler servis kutusu ile bina bağlantı hattı arasının uzun olduğu durumlarda, gazın orta basınçta binaya girmesi durumunda döşenen domestik hatlarda ve kazan dairesi tesisatlarında gaz basınçlarının gösterilmesi amacıyla kullanılır. Bitmiş doğalgaz tesisatlarında armatürleri takılmamış tesisata yapılması gereken sızdırmazlık ve mukavemet testinin kontrolünde de bu manometreler kullanılır.

Kapalı hacimlerdeki basıncı ölçen cihazlara manometre denir. -U- manometreler sulu veya civalı olarak imal edilir. Civalı -U- manometreler ile bar düzeyinde, sulu manometreler ile mbar düzeyinde ölçüm yapılır. Sulu U manometrelerin açık iki kolu bulunur içerisinde su mevcuttur. Kolların üzerinde milibar mertebesinde çizgiler vardır. Sulu manometrelerde alt ve üst su seviyeleri arasındaki her 1 cm, 1 mbar’ı gösterir.

Doğal gaz tesisatının mukavemet testi için metalik manometre veya civalı -U- manometre; sızdırmazlık kontrolü için test manometresi olarak sulu -U- manometreler kullanılır. Manometrenin bir ucunu sayaç çıkışında tesisata bağlı test nipeline bağlayarak test işlemini yapabiliriz. Bu manometreler hafif ve kolay taşınır olmakla beraber çok hassas olduklarından oldukça fazla tercih edilmektedir.

Kolon Tesisatı

Çelik Borular ve Birleştirme Parçaları

Doğal gaz tesisatlarında TS 6047, ISO 3183, TS EN 10208-1, API 5L kapsamındaki çelik boruların kullanımına müsaade edilmiştir. ISO 3183, TS EN 10208-1, API 5L (Ülkemizde her üç norma uygun boru üretilmektedir) Bu normlara göre doğal gaz ve petrol taşımada kullanılan borular   - 12” arası boyuna dikişli olarak üretilmektedir.

Doğal gaz kolon hattında kullanılan borularda gaz dağıtım şirketi yönetmeliklerine göre kaynaklı bağlantı zorunludur. Bu borularda, DN 65mm (Dahil) çapa kadar oksi- asetilen, örtülü elektot, elektrik ark veya TİG (argon) kaynağı ile, DN 80 mm (dahil) çaptan sonra et kalınlığı da artacağından sadece örtülü elektot veya argon kaynağı ile birleştirilmesine müsaade edilmektedir. Çünkü oksiasetilen kaynağının ergitme gücü azalacaktır. Kaynak ağızlı bağlantı elemanları (fittingsler) TS 2649, ISO/R 64-221, DIN 1681, 1629, 1745 kapsamında olmalıdır. Bu ekleme parçaları ( dirsek, Te, redüksiyon vb. ) patent malzeme olarak imal edilir ve piyasada “patent” adı ile satılır.

Düşük basınçlı bina içi doğalgaz tesisatında kullanılacak bağlantı elemanına fabrikada özel basınç testi uygulanmalı ve sertifika ile fittingsin doğal gaz tesisatında kullanılabileceği garanti edilmelidir. Boru bağlantı parçalarının bütün yüzeyleri düzgün ve pürüzsüz olmalı, iç ve dış yüzeylerde tufal, çukur, çatlak, katmer izi, dikiş izi vb. mahsurlar bulunmamalıdır. Boru bağlantı parçaları tam sızdırmaz olmalıdır.

Doğal Gaz Borularının Özellikleri:

• Mukavemet değerleri ve kimyasal içeriği kaynaklanmaya en uygu sacdan imal edilirler.
• Kaynak dikişleri radyografik muayane(floroskopi) metodu ve ultrasonik muayaene metodu test cihazı ile % 100 kontrol edilir Hata bulunan ürünler hurdaya ayrılır.
• Et kalınlığı TS 301 kapsamındaki borulara göre daha fazladır.
• Borular, hidrostatik basınç uygulanarak ve magnetik testten geçirilerek sızdırmazlığı ve borunun metalografik yapısında herhangi bir hata olup olmadığı kontrol edilir.
• Kaynak dikişli olanlarda gerilme gidermesi için boru tamamen tavlanır.
• İç çapaklar alınır.
• Et kalınlığı toleransları daha hassastır. % 1,5 (su borusunda % 10)
• Her rulo banttan 4 noktadan örnek alınıp ezme ve ş işirme testi yapılır.
• Boru imalattan sonra boy üzerine markalama ile üretici firma marka ve logosu, “Doğalgaz Borusu”, TS 6047 veya ilgili norm, HB (hat borusu), boyut, birim ağırlık (kg/m), malzeme kalitesi, kaynak metodu, ısıl işlem, deney basıncı, imalat tarihi gibi bilgiler damgalanır.
• Doğal Gaz İç Tesisat Boruları Yerleştirme Kuralları
• Bina bağlantı hatları ile telefon, elektrik hatları, sıcak su ve kızgın su boruları arasında en az 15 cm’lik bir açıklık olmalıdır.
• Gaz borularını kendi amacı dışında (elektrik topraklama hattı, sportif amaçlar, çamaşır-eşya asma v.b) kullanmak yönetmeliklere göre kesinlikle yasaktır.
• Sıva altına doğal gaz tesisat borusu döşenmez.
• Gaz boruları, olabildiğince kapalı hacim (kanal) içinden geçirilmemelidir.
• Havalandırılmayan bölümlerden geçirilmesi zorunlu olduğu hallerde iç tesisat boruları, koruyucu borular içine döşenmelidir.
• Boru hattı içinde bulunması muhtemel yabancı maddelerin dışarıya atılması için basınçlı hava uygulanarak süpürülmelidir.
• Temel ve zeminin özellikleri nedeniyle binanın dilatasyonla ayrılmış iki kısmı arasında farklı oturma olabileceğinden, buralardaki iç tesisat boruları TS 10878 normuna uygun, çelik esnek bağlantı elemanlarıyla bağlanmalıdır.
• Her ana kapama vanasından sonra ayrıca biçim ve uzunluğuna göre, rakorlu bağlantı yapılmalıdır.
• Gaz tesisatı, “Bayındırlık Bakanlığı Kuvvetli ve Zayıf Akım İç Tesisat Yönetmeliği’ne” göre topraklaması yapılan binanın elektrik tesisatının topraklama hattı ile irtibatlandırılmalıdır. Bu mümkün olamıyorsa doğal gaz tesisatı için saf bakır levha veya çubuklarla özel bir topraklama tesisatı yapılmalıdır.
• İç tesisat hatları, aydınlık, asansör boşlukları, havalandırma, duman ve çöp bacaları ile davlumbaz içinden, yangın merdivenlerinden geçirilmemelidir. Odun, kömür, çöp depolarına ve asma tavan içine döşenmemelidir.
• Doğal gaz borularına toprak altında dişli bağlantı yapılmamalı ve borular toprak altında bükülmemelidir.
• İç tesisatta borular sadece soğuk bükme yöntemiyle bükülebilir. Sıcak bükme yapılmamalıdır.
• Tesisatta gaz verme işlemi tamamlandıktan sonra borular, antipas üzeri sarı renk yağlı boya ile boyanmalıdır.

Çelik Boru İşçiliklerinin Yapılması

Doğal gaz tesisatlarında boru bağlantıları kaynaklı, vidalı ve flanşlı olabilir.

Dişli Birleştirmelerin Yapılması

Kolon tesisatları yani servis kutusu ile sayaç arasındaki boru hattı tesisat yönetmeliklerine göre kaynaklı birleştirme yapılarak döşenmelidir. Kolon hattında dişli bağlantı; sayaç bağlantı noktalarında, küresel vanaların takılması, konik rakor bağlantıları domestik hat armatürlerinin takılması durumunda kullanılmaktadır. Bazı gaz dağıtım şirketleri kolon hattında dişli bağlantıya müsaade etmiş, özellikle Ağustos 1999 Depremi sonrası dişli bağlantılı olarak döşenen kolon hattının kaynaklı bağlantıya göre mukavemetinin zayıf olması nedeni ile dişli bağlantı ile kolon hattı uygulamalarını kaldırmıştır. Şu anda Türkiye’nin neredeyse tamamında kolon hatları kaynaklı olarak yapılmaktadır.

Orta basınç şebekesinden beslenen servis kutusu uygulamasının olmadığı Ankara’daki doğal gaz tesisatlarında, ana servis hattı ile bina girişi gaz bağlantı hattının sökülebilir dişli bağlantı olarak yapılması, tesisat kolaylığı açısından büyük avantaj sağlamakla beraber; gaz dağıtım kuruluşu bunu zorunlu kılmıştır. Dişli bağlantılar TS 10242 normuna uygun fittingsler kullanılarak yapılmalıdır. Boru ve fittings arasındaki dişli bağlantı aşağıda ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. Buradaki dişli bağlantı sadece ana servis hattı ile bina girişi arasındaki armatürlerin bağlantısında kullanılmakta, daha sonraki hat kaynaklı olarak yapılmaktadır.

Ölçü düzleminde diş ucuna olan ölçme uzaklığı veya elle sıkma uzunluğu, dış vida dişli elemanının kolaylıkla montajına ve sızdırmazlık için kullanılan keten, macun gibi elemanların arada bulunmasına imkân sağlayacak toleranstadır.

Kesik dişliden oluşmuş vida sonu bölgesi: Bağlantıda kesinlikle kullanılmaması gereken bölgedir. Dış vida diş li elemanın bu bölgeye girecek derecede aşırı sıkılması, oluşan sızdırmazlığın tekrar bozulmasına ve fittingsin çatlamasına neden olabilir. Fittings elle sıkma bölgesi sonuna kadar elle sıkıldıktan sonra anahtar ile sıkılarak vidalama bölgesi sonuna kadar getirilmelidir. Ancak vida sonu bölgesindeki yarım dişler iç vidadaki havşa başlangıç noktasından daha ileri kesinlikle vidalanmamalıdır.Aksi hâlde sızdırmazlık tekrar bozulur ve fittings aşırı zorlanma nedeni ile çatlayabilir.

Dişli bağlantıda sızdırmazlık, geniş ölçüde metalik temasla sağlanır. Dış yüzeylerdeki küçük pürüzlerin neden olabileceği sızmaları önlemek için bir miktar sızdırmazlık elemanına gerek vardır.

Su tesisatlarında sızdırmazlık elemanı olarak teflon, keten veya sülyen boya kullanılır. Ancak doğal gaz tesisatında, gaz kuru olduğu için keteni veya boyayı kurutur ve sızdırmazlık zamanla bozulabilir. Bunun için doğal gaz tesisatlarında ketenle birlikte TS EN 751-2 normuna uygun kurumayan dolgu elemanı olarak doğal gaz macunu kullanılmalıdır.

Dişli bağlantılarda fittings geri çözüldüğünde bağlantının sızdırmazlık özelliği kaybolur. Bu nedenle yeniden montaj sırasında keten ve macun yenilenmelidir. Türkiye’de piyasada bulunan teflon bantlar 0,40 g/cm3 yoğunluktadır. Bunların doğal gazda kullanımı yasaktır. Doğal gazda kullanılacak teflon bantlar 1,5 - 2 g/cm3 yoğunlukta olmalı, yeterli kalınlıkta sarılmalı ve ancak gaz dağıtım şirketi tarafından izin verilen bağlantılarda kullanılmalıdır.

Kaynaklı Birleştirmelerin Yapılması

Doğal gazda en güvenilir bağlantı biçimi kaynak olup kolon hattının kaynaklı yapılması zorunludur. Bu boruların DN 65 mm (dahil) çapa kadar oksi-asetilen, elektrik ark veya argon kaynağı ile, DN 80 mm (dahil) çaptan sonra sadece elektrik ark veya argon kaynağı ile birleştirilmesine müsaade edilmektedir. Doğal gaz kolon boruları sadece soğuk bükme yöntemiyle bükülebilir. Sıcak bükme yapılmamalıdır. Bu boruların soğuk büküm işleminde kesit daralması, çatlama, katlanma olmamalıdır. Mümkün olduğunca 90°‘yi bulan bükümler yapılmamalıdır.

EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu) doğal gaz tesisatı imalatında çalışan kişilerin mutlaka Milli Eğitim Bakanlığı’ndan onaylı belge almaları zorunluluğunu getirmiştir. Bina doğal gaz tesisatının yapılabilmesi için tesisatı yapan firma bünyesinde, sayaçtan sonra döşenen iç tesisatta dişli bağlantı ve kaynaklı yapılan kolon hattı yapımı için en az iki adet yetki belgeli tesisatçının bulunması gerekmektedir. Kaynak işlemi için ise “Akredite edilmiş kuruluşlarca veya üniversitelerin kaynak teknolojisi ile ilgili birimlerince verilen çelik boru kaynakçı sertifikası ya da 3308 sayılı mesleki eğitim kanununa göre düzenlenmiş kaynakçılık ustalık belgesi” şeklinde bir şart mevcuttur. Akredite edilmiş kuruluşlarca veya üniversitelerin kaynak teknolojisi ile ilgili birimlerince verilen çelik boru kaynakçı sertifikası TS 6868-1 EN 287-1’e göre veya sadece EN 287-1’e göre geçerliliği olan sertifikalardır. Kaynakçının boru kaynağı yapabilmesi için standardın istediği - PC,PF,HL045-kaynak pozisyonlarından sınava girip başarılı olması gerekir. Bu sertifikalar, kaynak yapmaya 6 aydan fazla ara vermemek şartıyla 2 yıllık bir süre için verilmektedir.

Kaynak noktalarında EN 287-1 standardının referans olarak kabul ettiği EN ISO 5817’ nin uygun kalite seviyesine göre kabul edilmeyen kaynak hataları bulunmamalıdır; yapışma noksanlığı, soğuk bindirme, cüruf hataları, çatlak hataları, aşırı nüfuziyet, düşük paso, yanma çentiği bu tip hatalardan olup kontrol edilmeli ve bu tip kaynaklar düzeltilmelidir.

Kaynak noktalarında yetersiz nüfuziyet, yapışma noksanlığı, soğuk bindirme, yakıp delme hatası, cüruf hataları, çatlak hataları, yanma çentiği oluşumu kontrol edilmeli; bu tip kaynaklar düzeltilmelidir.

Elektrik ark kaynak makinelerinden temin edilen kaynak akımı kaynak yapılacak parça arasında arkı meydana getirecek kaynak için gerekli ısıyı veya ısı ile birlikte ilave metali temin eden elemana “elektrot” denir. Diğer bir tarifle üzerinden kaynak akımının geçmesini sağlayan, iş parçasına bakan ucu ile iş parçası arasında ark oluşturan, gerektiğinde eriyerek kaynak ağzını dolduran kaynak malzemesidir.

Boru kaynakçılığında genelde örtülü elektrotlar kullanılır. Bu elektrotların üzerine kaynak için fayda sağlayan örtü maddesi sıvanmış olup, orta kısmı metalik çubuktur.

Çekirdek;

Kaynak metalini teşkil eden orta silindirik kısımdan arkı meydana getiren akım geçer.

Görevleri;

• Kaynak akımının geçmesini sağlamak
• Kaynak arkının oluşmasını sağlamak
• Eriyerek kaynak metalini oluşturmak

Örtü;

Değişik kalınlıkta , çekirdekle tamamen eş merkezli olması gereken bu kılıf taşıyıcı maddeler (kalsiyum karbonat,selüloz vs.),aktif maddeler (ferro- alaşımlar) ve bağlayıcı vazife gören silikatların kompleks bir karışımından meydana gelir.

Elektrot örtüsünün en önemli faydaları şunlardır:

• Elektrot örtüsü kaynak arkının devamlı ve kararlı olmasını sağlar. Örtüsü dökülmüş elektrotlarla kaynak arkı oluşturmak zor olur, elektrot parçaya yapışır.
• Ergimiş kaynak sıvısı korunmazsa havanın içinde bulunan azot, kaynağı sert ve kırılgan yapar. Oksijen ise faydalı elemanları yakar ve kaynak zayıf olur. Elektrot üzerindeki örtü; ark esnasında oluşturduğu duman ve gazlarla kaynak sıvısını, havanın içerisinde bulunan azot ve oksijenden korumuş olur.
• Oluşturduğu cüruf örtüsü ile kaynak dikişinin yavaş soğumasını sağlar. Kaynak ne kadar yavaş soğursa o kadar esnek ve yumuşak olur. Ani soğuyan kaynak, sert ve kırılgan olur.
• Elektrot örtüsü, kaynak ekine faydalı elemanlar katar. Örtüye katılan katkı elemanları, kaynağın kaybettiği elemanları karşılamış olur.

Boru kaynakçılığında en çok kullanılan elektrotlar şunlardır;

• Rutil örtülü elektrotlar
• Selülozik örtülü elektrotlar
•  Bazik örtülü elektrotlar

Bunların esas maddesi titanyum oksittir. Bu madde iyi bir curuf oluşturma özelliğine sahiptir ve kullanımı kolay, kararlı bir ark oluşturur. Curuf kolay kalkar. Kaynak dikişinin mekanik özelikleri birçok yapı çeliğine uygun olacak mertebededir. Örtü kurutulabilir, ancak içinde daima örtüyü bir arada tutan, kimyasal olarak bağlı su bulunur. Eğer bu su giderilecek olursa örtünün bağları hasar görür.

Bazik Elektrotlar:

Bu elektrotlar yüksek mukavemetli çeliklerin kaynağında kullanılır. Elektrotlar 4000C’ da ki kurutma fırınlarında kurutularak ve kullanıncaya kadar 1500C’lık tutma fırınlarında tutularak kaynak metalinin yayınabilir hidrojen içeriğini 10ml/100g seviyelerine düşürülür. Bu seviyede yüksek mukavemetli çeliklerde çatlama riski en az düzeye iner.

Selülozik Elektrodlar:

Bu tür elektrotların örtüsünde, yandığı zaman gaz haline geçen organik maddeler bulunur. Örtü ağırlığının yaklaşık %30'unu selüloz oluşturur. Aynı akım şiddeti uygulanarak, selülozik elektrod ile diğer elektrod türlerine nazaran %70 daha derin bir nüfuziyet elde edilir.

Elektrotlarda örtü cinsinin yanında çapın da belirtilmesi gerekmektedir. Boru çapı ve borunun et kalınlığına göre kullanılan elektrot çapları 2.5 - 3.25 ve 4.00 mm’dir. Elektrotlar açılmamış kutularda rutubet almayacak şekilde muhafaza edilmelidir. Rutubetli elektrotlar 100 °C sıcaklıklı fırınlarda 5-10 dakika bekletilerek kurutulmalıdır. Elektrotların muhafaza edildiği yerlerdeki sıcaklık 15 °C’nin üzerinde olmalıdır.